Prokuratura Okręgowa w Zielonej Górze

Są przypadki poważnych zdarzeń kryminalnych wobec, których tradycyjne metody typowania sprawców [kierunkowej motywacji, obiektywnej możliwości] okazują się zawodne. Wielokrotni zabójcy, gwałciciele czy podpalacze mogą popełniać te zbrodnie przez dłuższy czas bezkarnie. Ich niejasna i trudna do zrozumienia motywacja działania, premedytacja w planowaniu, przygotowaniu i realizacji czynów oraz przebiegłość utrudniająca policji wykrycie i zatrzymanie, powodowały niejednokrotnie, że śledztwo stawało w martwym punkcie.

Jednocześnie coraz więcej danych o zachowaniach przestępczych wskazywało, że pomiędzy popełnionym czynem, a cechami osobowości sprawcy istnieje dający się opisać, a często też językiem psychologii wyjaśnić wyraźny związek. Związek ten staje się łatwiejszy do ustalenia w przypadku wykorzystania do badań wiedzy nie tylko psychologicznej, lecz także kryminalistycznej, kryminologicznej, psychiatrycznej i medyczno - sądowej. W rezultacie powstała nowa, interdyscyplinarna dziedzina wiedzy zajmująca się "profilowaniem psychologicznym".

Profilowanie w rozumieniu nadanym przez psychologię śledczą oznacza więc wypracowanie uzasadnionej stanem nauki poglądu o najważniejszych cechach osobowości i przymiotach fizycznych nieznanego sprawcy przestępstwa, pozwalających na zrozumienie motywów jego dotychczasowego postępowania i przewidywanych zachowań w przyszłości. Specjaliści z zakresu profilowania wychodzą z założenia, że w działaniu przestępczym [tak, jak zresztą w każdym innym] każdy człowiek przejawia swoje indywidualne cechy. Przejawiają się one w śladach pozostawianych na miejscu czynu, ale przede wszystkim w sposobie i skutkach postępowania. Innymi słowy, na podstawie sposobu działania i pozostawionych śladów można wnioskować o i indywidualnych właściwościach psychoficznych sprawcy, w tym zwłaszcza o jego osobowości i procesach motywacyjnych.

Profilowanie psychologiczne nieznanych sprawców, jako narzędzie pracy śledczej zostało naukowo opracowane w II połowie XX w. w Stanach Zjednoczonych. Pod różnymi nazwami elementy tej metody występowały jednak znacznie wcześniej. Jako przykład nieskutecznego jej wykorzystania podaje się sprawę słynnego londyńskiego zabójcy Kuby Rozpruwacza. Także w Polsce na przełomie lat 60-tych i 70-tych XX w. zespoły specjalistów podejmowały próby opisywania cech psychicznych, socjologicznych i właściwości fizycznych sprawców seryjnych zabójstw. Przykładem takich działań była m.in. sprawa Z. Marchwickiego.

W modelu profilowania powszechnie akceptuje się czteroetapowy system dochodzenia do oczekiwanego wyniku: pozyskiwanie danych, opisanie przestępstwa poprzez jego klasyfikację, rekonstrukcję czynu i opracowanie profilu. Istotą etapu pierwszego jest systematyczna analiza wszelkich dostępnych danych o przestępstwie. Mogą one pochodzić z zeznań świadków, protokołów sekcyjnych, lecz ich podstawowym źródłem jest wszechstronne badanie miejsca zdarzenia, ocena ujawnionych śladów i ich znaczenia. Dla wyników profilowania, jakość oględzin i sposób dokumentowania ich wyników ma nieocenione wprost znaczenie.

Podobnie istotna rola przypada analizie ofiary. Odpowiedź na pytanie, kim jest ofiara, czy sprawca wybrał ja przypadkowo, a jeżeli nie, to jakimi kryteriami się kierował należy do najistotniejszych zadań profilowania. Kolejna kwestia dotyczy związków badanego zdarzenia lub serii zdarzeń z innymi. Ustalenie, jak przebiega ewolucja dotychczasowego postępowania sprawcy, może ułatwić prognozowanie jego zachowań w przyszłości. Miejsca dokonanych czynów ustalone chronologicznie pozwalają na ustalenie miejsca jego zamieszkiwania. Inne jeszcze dane pozwalają na wnioskowanie o płci nieznanego sprawcy, jego wieku, wzroście, przekonaniach religijnych, wykształceniu czy wykonywanym zawodzie, a także sytuacji rodzinnej, przyzwyczajeniach czy innych właściwościach. Wiedza ta przekazywana jest policjantom prowadzącym sprawę, których zadanie polega na znalezieniu człowieka odpowiadającego w maksymalnym stopniu cechom sprawcy. Z zasady zadanie to kończy się wcześniej albo później sukcesem.

Studia z zakresu profilowania psychologicznego doprowadziły do wielu interesujących spostrzeżeń. Np. przyszli brutalni przestępcy, z zasady wykazywali agresję wobec rówieśników, młodszych dzieci oraz zwierząt od wczesnego dzieciństwa. U większości z nich eskalacja działań sprzecznych z prawem następuje stopniowo. Sprawcy ci odkrywają kolejne formy satysfakcjonujących ich dewiacyjnych doznań i z "niewinnego" złodzieja damskiej garderoby, mogą stawać się włamywaczami, potem gwałcicielami, a w końcu zabójcami z lubieżności. Kolejne zabójstwa mogą zawierać ładunek coraz bardziej wyrafinowanych tortur psychicznych i fizycznych.

Motywacji innych przestępstw dokonywanych seryjnie [bądź na szkodę wielu ofiar] należy dopatrywać się w zawiedzionych ambicjach, niepowodzeniu życiowym, poczuciu krzywdy i odrzucenia, chęci zademonstrowania mocy i panowania nad życiem i mieniem innych ludzi.

Czasem podłożem takich zachowań jest choroba psychiczna, innym razem zaburzenia osobowości. W każdym jednak przypadku wykryciu sprawcy i jego ujęciu służą swoją wiedzą specjaliści wysokiej klasy. Bez ich wsparcia wielu groźnych zbrodniarzy działałoby bezkarnie nadal. [j.w.]